Contents
Zoram Loneitu
Editor
Dr. C. Lalzarlian
Director of Agriculture
(Crop Husbandry)
Joint Editor
C. Lalniliana
Director of Agriculture
(Research & Eduction)
Lalrinliana
Joint Director of Agriculture
News Editor
Rohmingthanga Colney
Deputy Director (Extension)
Circular Manager
George Lalthanngura
ASSO
Members
Dr. H. Saithantluanga
Deputy Director (Planning)
J. Rothanga
SO-cum-SA
C. Lalnithanga
APPO
Tlangtimawia Zote
Insceticide Analyst
R. Zoramthanga
SMS (Forestry)
Editorial .............................................................................. 2
Generals :
1. Letter to Editor ............................................................. 3
2. Message to Zoram Loneitu .......................................... 4
Khawtinthanga Ralte
3. Success Story-I Pu H. S. Thanghluna Chanchin ......... 7
4. Success Story-II Pu Sapramthanga Chanchin ............. 8
5. Mizoram Khaw Intodelh Sihfa khua ........................ 9
R. Zothanmawia, AEO
6. Kolasib zin thu ........................................................... 12
- H. Mangcheuva
Technicals :
1. Thlasik thlai atana chin tur hate ................................ 15
- R. L. Thanzuala, Deputy Director (R&E)
2. Thalsik thlai atan Bekang .......................................... 19
- B. Ramnunsanga, SMS (Agronomy)
3. Thlasik thlai mawlh hi ............................................... 25
- R. Lalrinawma, & PIAs
4. Badam chin leh enkawl dan ....................................... 28
- Vanlalngaii, Insturctor, ITC
5. Thlai chi sawngbawl dan ........................................... 32
- Lalhmingmawia, MAS, SDAO, Lunglei
Photos :
Regular :
1. Kan chet velna ........................................................... 35
2. Keimahni ................................................................... 39
ZORAM LONEITU VOL. 57 NO. 3 : OCTOBER DECEMBER, 2012
-1-
EDITORIAL
KEIMAH NGEIIN MAWH KA PHUR A NI
Dutch ho chuan, ―Pathianin lei leh van a siam a, Dutch hovin
Holland hi kan siam a ni,‖ an ti ngam a. Netherland ram khu tuifinriat
aia hniam zawk a tam avangin tuilianin a tibuai reng hin. Tuilian
danna ropui tak tak siamin tuifinriatte chu thliarkar mawi tak takah an
chantir hlawm a. Tuna an ram hmun zaa hena hmun sawmhnih panga khu tunhma chuan
tuipui chunga awm vek a ni. An ram neih chhun chu hmangaih leh duat takin an chhanchhuak
a, an enkawl zui a; theihtawp chhuahin an thawk a, ram hausa, changkang leh ram nuam
takah an siam ta a ni.
Israel ram khu Arab hovin an luah lai chuan thlaler leh vaivut awmna ram a ni a,
mahse, Israel hovin theihtawp chhuaha an an han lak meuh chuan ram intodelh leh hmasawn
tak an lo ni ta a. Thlaler hmun ro ri rete chu thlai leh thei ha tak tak awmna hmun a lo chang
ta a, tunah chuan khawvela ram hausa berte zingah an lo tel ta hial a ni. America ram pawh
khu Red Indian ho kuta a awm lai chuan khawvela ram rethei, Dark Continent tia an sawi a
ni hin a, mahse, Europa aanga Sap pachal rinawm leh taima tak hna thawk hinte an han lut
a, theihtawp chhuaha hna an thawh chuan hun rei lote chhungin an ram Development chu a
zuang ta zawk a, tunah chuan khawvela ram hausa leh ropui ber an lo nit a.
Heng kan sawi tak aangte hian ram hmasawnna hi a chhunga cheng mihringte
tumruhna leh taimaknaah a innghat chiang hle a ni tih a lang a. Mizoram leilungah hian
rangkachak, tangkarua leh thil hlu dang eng nge awm tih kan hre lo va. Mahse, chiang taka
kan hriat chu kan ram leilungah hian thlai chi hrang hrang a ha thei a, kan sik leh sa leh
ruahtuite pawh hi thlai chin nan a ha tawk hle a ni. Kan ram siam tur hian Central Sorkar
emaw, ram dang Sorkar hausakna emaw ringawt kan thlir chuan engtikah mah hma kan sawn
thei loving. Mawhphurtu dik tak chu keimahni ngei kan ni a, kan ram leilunga thil chin theih
pawh keimahni aia hrechiang an awm lo. Sorkarin nasa takin kut hnathawktute min duhsak a,
programme ha tak tak siamin min anpui a, hei hi lei rem kan rahna tur atana rahbi min khuar
saktu chauh a ni. Kan ram leilung hausakna ngeia kan lo din ngheh tlat theih nan rinawm leh
taima taka hna kan thawh zui a pawimawh a ni. Mahni hnaa rinawmna hi Ringtu dik taka wm
dan tur chu a ni.
(Dr. C. LALZARLIANA)
ZORAM LONEITU VOL. 57 NO. 3; OCTOBER DECEMBER, 2012
-2-
Letter to Editor
(Editor Ngaihdan a ni kher lo)
To,
The Editor,
Zoram Loneitu,
Directorate of Agriculture (Crop Husbandry).
Subject : INTRODUCTION OF SRI PADDY BY YOUR DEPARTMENT.
Ka pu,
Chanchinbuah te leh TV-ah te SRI Buh hlawhtling taka enchhin leh chinpun mek hi
hmuh leh ngaihthlak a va nuam em.
Hetiang a nih ngat chuan Agriculture Department hian nasa takin hmasanna in nei ngei
dawn e. Ţang fan fan teh u khai, kan lo thlir reng che u a nia.
Oil Palm pawh hi Agriculture Department tihminghatu tur a nih lai hian tiha duh tak
tak hmel hmuh tur an awm lai a, tiha duh vak loa chingtute zingah an awm hi a pawi hin.
AGRICULTURE DEPARTMENT ŢANG FAN FAN
Lei rem in rap dawn ta e.
I rintlak,
Sd/- H. T. DARBUKA
AEO (Rtd)
Temple View Cottage, Chawlhhmun
ZORAM LONEITU VOL. 57 NO. 3; OCTOBER DECEMBER, 2012
-3-
MESSAGE TO ZORAM LONEITUTE
Khawtinthanga Ralte
Dinthar Tlang, Aizawl.
A hmasaa sapawng fanghnih khat han thlak ve zeuh hian mi a ti-standard ve deuh
sawt tur leh chhiar tinuamtuah hmang ang che.
Chhak leh thlang, chhim leh hmara cheng zofate, mahni thahrui hmanga eizawng,
ZORAM LONEITUTE zawng zawng chibai ha mi ka buk a che u. Kan ram kuthnathawka
eizawng zingah LONEITU (thlawhhma laa eizawng) tlangram lo neih te, leilet te, wet terrace
te leh huan neia thlai chi hrang hrang chingtu zawng zawng ten lei hannain a rahchhuah
aanga ei leh bar leh khawsak nana rinrawla hmangtu, thlantui far zawih zawiha hna thawk
hinte hi ‗ZORAM LONEITU‘ tiin ka kawhtir a.
Kum zabi 21-na kan chuangkai dek dek a, kan thil hmuh ngai loh, benga kan hriat ngai
loh leh mihring rilru pawha lut ngai lo thil mak danglam tak a rawn inherchhuak ta mai hi a
va nihlawh thlak em! Khawvelah mihring an pung chak nasa em em a, mamawh a tam tial tial
bawk a. Khawvel hmun tam takah chaw ei tur nei lo, rilama hu nghek nghuk TV-ah te hmuh
tur an tam mai. Kan ram zim te pawh hi engruai kan ni lo, mahni ei tur thawkchhuak zo lo
mipui mimir hi kan ni tawh mai. Heng harsatna namen lo khawvelin a tawng chho ta hi
chunglam thiltihtheihna chuan a hmu reng a, hetiang reng renga rethei bakberh, buh hawp
khawp pawh thawk chhuak zo lova kan awm reng mai hi min siamtu chuan (amah anga siam
kan nih, mihring siam tirh a mi chuan a hrereng a ni ang) hmuh hrehawm min ti tawh pawh a
ni mahna, chhanchhuahna chanchin ha, hun rei tak a lo thuhruk tawh chu tun hunah
Dr. C. Lalzarliana, Director of Agriculture (Crop Husbandry) kal tlangin he ram thlaler takah
hian puanchhuahin a lo awm ve ta hi lawmthu sawi lo thei kan ni lovang. Leilet neitute leh
wet terrace neitute chu lawm em em teh u. Zoram mipui zingah dinhmun sang ber, awhawm
her, eng ang buaina pawh lo thleng se, rilama thi mai mai lo tur dinhmuna ding in ni. Keini
leilet nei ve lote chuan ―He ram ha lovah hian min hruai zel ang che‖ tih hla hi kan sak reng
a la ngai asin. He chhanchhuahna chanchin ha thuhruk phawrhchhuah a lo ni ta mai hian min
hnehin ka rilru a chiah vung vung reng a ni.
Tui mal far te tein tuipui lian a siam angin (Bible chuan Isakan Suria rama a awm
laiin buh a ching ve a, a let za a hmu a‘ tih kan hmu a). Buh fang khat lekin peng dang tam
tak a siam a, peng tin vuiah buhfang tam tak a lo chhuak ta mai hi thu mak (miracle) chi khat
chu a ni (Mizoramah Dr. C. Laizarliana, Director of Agriculture chuan SRI hmangin Buh a
chintir a, buh fang khatah a let nuai a hmu a a tih ve theih dawn lawm ni?) A va ropui ve!
Thuthlunghluiah malsawmna an dawn a let za aia nasa taka tam he hun tharah hian remruattu
chuan min rawn hlui ta a nih hi. Agriculture-a service mekte pawh hlimin lawm rawh u,
vannei inti ula, Field Staff chin phei chuan dawnkan kila nui huau huau mai lovin field-ah, a
-4-
takah hutchilh teh u. In thawhrah hi Zoram mipuiin kan tel ang. Vanah pawh in lawmman a
tam ang.
Tunah chuan leilet neitu zawng zawngin uluk leh ngun takin in ram pumpuiah SRI
hmangin han ching lui teh mah u. Tih tak meuhin ha chang hialin, insehruh ni se la, hmanlai
zopa thutiamna ṭawngkam, ‗Ka tih loh chuan Sakei seh‘ te pawh tih ni hial se la (a awm
tawh lo bawk a) chuti ang leileh theihna ram la awm ang ang mahni ram chhungah leh ram
hla deuhah pawh ram thar zawng zel bawk ila. Tun ang hunah chuan khawlte a tam tawh a,
tui engine-a pump chhuah ringawt pawhin leilet buh chu a chin theihna tam tak Zoram hian
kan la nei a ni.
Tunah zet chuan leilet ka awt ta takzet mai. Kan service ve hun laite khan tun anga
thilmak hi chung lamin min la rawn hlui lova. Phun sawn hnu lawk aanga tui chimtir chatuan
tur, a seng hun hma deuh chauha tui sah tur, tui a luh hat hian buh a hlawk a ni tiin bial kova
huin inti thupui fun ve tak khan kan lo sawi hin kha a ni awm si a. Kan leilet buhte khan
mawl min lo ti awm e, tui hakin kan lo chawm hlum lo chauh zawk a nih kha. Kan lo mawl
beh buh hlawm em mai ka ti! Hmasang hunah pawh khawvel hi a mum a ni tih hmuchhuaktu
kha Pathian thu kalha ngaiin an khai hlum hial a ni lawm ni kha? (Kan in ang tlang a, kan
chal rem ang).
Leilet nei lo tan pawh kan awmna a zirin Red Oil Palm hi maw le. Tun apangin
chanchin ha a lo thleng tih ang maiin a an hmasatute chuan a hlawkna an hmu pang tawh a
ni lawm ni? Tun hma Tung leh Sawhthing dah awih tih vel kha a ni tawh leu, engtikah mah a
hnawng mai mai dawn lo. A lei duh, khawl bun duh vai mi lian, Company suit ha chin pawh
an rawn insehmur tuau tuau reng mai. Chinna tur ram kan ngah, hmanhmawh rawh. Nei lo
reng renga awm ai chuan nei ve em awma awm hi thlan a hun ta. Kan awmdan pangngai
kalsan a hun, i tlai mai ang. Mite pawhin ‘Tum reng bula awm ai chuan nui reng bula
awm ka duh zawk’ an ti a lawm. Kan tihdan pawh thlak a hun tawh e.
Heng kan sawi chi hnih hi i tan a la remchang lo a nih chuan a hnuhnung berah chuan
a ha ber tih theih mai tur hi chu i tih duh loh fo chuan engtin nge ni ang? Kan sawi tawh anga
a hmangtu tam tak, chhiar sen loh awm thil hi uar a ha, chu chu eng nge? Zorama kan
Hmunphiah hi a ni. Vaihoin an inchuh zo zel mai, a seng hun hma hmain an rawn en reng
mai zu nia. Tunhma deuh tawh, kum 1960 hun daih tawh khan Khasi ram Chera lam aangin
motor lian pui puiin Hmunphiah full load an rawn phur zung zung reng mai. Khang lai khan
Chhurbura ang mai kan ni. Kan ramah, a hranpaa a hmun siam lo pawha tam tawk tak hralh
tur awm thei kha, Khasi-ho zawng ni se la an phur mai tur tihte kha kan ngaihtuah tawk a ni.
Chhura siar Chhura siar kan ni e.
Hmunphiah hian ram chhe deuh pawh a ngeih a, a ha deuh pawh a ngeih bawk a, awih
deuhah a chin theih a, thinglerah a chin theih loh chauh a ni. Zoram a ngeih a, phaiah lah a
ha duh. Thil dang kha a remchang lo a nih pawhin he HMUNPHIAH HMUN hi chu i siam
ve ngei tur a ni. Ram tam takah chuan zawn buai ngai lovin kan ram vah faiah khan a phun
ZORAM LONEITU VOL. 57 NO. 3; OCTOBER DECEMBER, 2012
-5-
sawn tur daih tawk chu hmunphiah hung a awm deuh zel a ni. Amah leh amah a intodelh a ni.
Kum kalta lawk aanga beih an a ni chungin mi tam tak chuan eibel berah an hmang tawh.
Heng huan neitute hhian an thawhchhuahah hian an lung a awi em em a, bul an an har hi an
lungawi lohna ber chu a ni. Mahni hlawha lungawia hiante hlawha lungawi lo an sawi ang
deuh hi an ni hlawm awm e.
Awle, he Hmunphiah huan chhungah hian Ţhelret phun a ha hle. Kum 7 a lo ral chuan
Hmunphiah bakah Ţhelret hnai khawiah mah a hnawng lo. Hengte pawh hi duh tawk tawkin
a chi ha, a hnai tam chi a hmuh theih tawh.
Khai le, hma hrang hrang i lakna, i chettlatna thlawhhma sirah emaw, i buk bulah
emaw hmun remchangah Purunsen chi hi kûi la, phun darh rawh. Ning nel takin a lang na‘ng
a, a lo hang lian a, Purunsen lian pui pui hi a awm hel hul mai a ni. Thu ropui tak ni lo
mahse, a tel lova awm theih loh, thil neih awl kan hriat vak loh a ni mai thei, kei chu ka
zawngchhang teh asin!
Ka lawm e.
-6-
Buh Chingtu Hlawhtling :
Pu H. S. Thanghluna, Hortoki
Pu H. S. Thanghluna s/o Pu H. S. Zakhuma hi Hortoki khuaah August ni 10, 1962
khan a piang a. Hortoki-ah hian seilianin kuthnathawh ul mi, a bikin leilet siama buh chin hi
a tuina ber a ni.
Vanneththlak takin a pi leh pu te aanga rochun ram ha tak mai Dilzau-ah leilet hmun
a nei duai mai a, he a ramah hian kum tin khel lovin buh a ching hin a, ram nghet, pass pawh
nei thlap a ni. (P.Pa. No. 58 of 1978), a ram pumpui zau zawng hi bigha 20 chuang lai a ni.
Amaherawhchu, leilehna hmanraw ha - Tractor, Power tiller, etc a neih loh avangin a
remchang ang angin Bawng te, Lawi te hire-in a chhawr hin a. Amahin riahchilhin
hlawhfaho nen an thawk reng ringawt mai a ni. Buh hi ama remhriat dan danin a ching kum
tin ve hin a, a thar tam viau nachungin a thar hlawk lem lo. Vanneihthlak takin a ram hi
Central Scheme - NWDPRA hnuaiah an lut ve hlauh mai a, chuta ang chuan tuikawng te,
tuikhuah te, land development kawngah te an a la thar a, amah pawh a lawm ve hle thin.
Buh chin dan thar, SRI Method-a buh chin hi nikum hmasa aang khan a practice ve
an a, mahse, zirchawp deuh hleka ti an nih rih avangin a hlawhtling vak lova, tichuan, nikum
(2011) khan tih tak takin an ti ve an a. SRI Method-a buh chin dan mithiamte‘na an ziah leh
sawite ngun takin a zir a, a vawng reng a. Chutiang chuan a takin an ti ta a, hlo thlawh a
hautak deuh e tih lohah chuan harsatna em em a tawk lem lo.
Nikum (2011) khan buh chi ha (certified seeds) IR-64 a ching a, hemi um hian buhfai
147 qtls. lai a thar chhuak a, amah pawhin mak a ti hial a, hetiang taka hlawka thar chhuah
theih hi a inring meuh lo a ni. ―Mithiamte‘n an sawi ang anga tih a, an recommend ang thlap
zela tih chuan a lo ha nge nge a nih hi, a tirah ringhlel deuh mah ila rintlak a ni tih ka pawm
chiang ta hle mai, tun aang chuan SRI Method hlirin buh ka ching tawh ang,‖ a ti ngal ngal
tawh a ni.
Buh chin hun kar lak awlah hian a ram hi a dah awl mai mai phal ngai lova, buh a seng
zawh veleh hian a leilung kha a theih ang anga sawngbawl lehin thlasik thlai - Tel anam,
Zikhlum, Parbawr, etc a ching zawm leh hin. Heng a thlai tharte hi a hunlai chuan kar tin
mai hian Aizawl lamah a phur lut nghek nghek mai hin a ni. A buh ngah leh thlai thar tam hi
anmahni chhungkua maiin a hlawkna an tel lova, henawm khawveng tan pawh inhnangfakna
tham, thlamuanpul tham a ni a, an zar zo an hahnem hin hle a ni.
An chhungkua an angrual bawk a, an fate pawh hnathawk mi tak an lo ni hlawm
bawk nen, an anrual zar an zo a ni ber mai. An phur tlang bawk a, kumin (2012) pawh hian
SRI Method hmang vek hian buh chin leh tumin an inbuatsaih leh nasa tawh hle a ni. An
MI HLAWHTLING HUANG
ZORAM LONEITU VOL. 57 NO. 3; OCTOBER DECEMBER, 2012
-7-
chhungkaw thuvawn pawh ‗Intihhlimna nuam leh ṭha ber chu buh leh thlai chin hi a ni‘ tih a
ni tawp mai. An entawntlak hle a ni.
Pu Sapramthanga, Durtlang Mual Veng
Tuna a ram Durtlang Sihpui a mi hi kum 1976 aangin huan atana enkawl anin,
tlangram lo angin a enkawl chhova, tichuan kum 1984 aangin Hill Slope Terrace hi a lai an
a, tunah hian a huan 1.00 Ha. a zau chu terrace atan a lai zo tawh a, hengah hian thlai chi
hrang hrang chingin an chhungkaw eizawnna ber a ni ta a. Tichuan, kum 1992 aanga tun
thlengin a terrace-ah hian buh a ching chho ta char char a. Tin, heng bakah hian thlasik
chhoah a terrace-ah hian thlai (vegetables) chi hrang hrang chingin kum tluanin a ram awl
miah lovin a enkawl hin a. Tin, an chhungkaw member aangin hnathawkthei mi 2 (pahnih)
chiah niin, an huan leh terrace-a thlai leh thil dang an chin aangin thla tin Rs. 30,000/-
(Singthum) vel la lut ziah ang an ni.
Tin, a sawi danin terrace-a eizawnna hi mahni ramah ramngaw siam leh humhalhna
ha tak a ni. Tin, tlangram lo neih lakah chuan terrace-a eizawn chu a lo hahdam thlakin,
leilung humhalhna ha tak a lo ni nghal bawk a, chuvangin, Zoram kut hnathawktute hian
terrace-a eizawnna hi kan chhungkaw tana innghahna awmchhun a ni. Chuvangin, mitin hian
terrace neih i tum ang u.
Nikuma Agriculture Department-in Buh thar tam kum a puanah khan tehna chi hrang
hrang a siamah Terrace-a buh ching leh thar tam lawmman pakhatna lain Pawisa fai
Rs.10,000/- (Singkhat) leh Citation a dawng a ni.
o000o
-8-
MIZORAM KHAW INTODELH BER SIHFA KHUA YMA
PRESIDENT LEH AGRICULTURE DEPARTMENT PALAI
INKAWMNA
- R. Zothanmawia, MAS
AEO, Saitual
Buh Thar Tam Kum 2011-a buh thar tam leh khaw intodelh ber atana thlanchhuah chu Sihfa
khua a ni. Sihfa hi Saitual khaw bul maia awm, Saitual to Phullen kawng, Ţamdil peng bul
aanga khawchhak lam hawia penga kalin minute nga tlan chauh a ni. Sihfa hi khaw
thengthaw nuam tak, chhungkaw 215 vel leh mihring 1247 chenna, buh leh bala khaw
intodelh, thlai thara Aizawl chawmtu pakhat a ni pha a ni. An taimakzia leh an hnathawh dan
tlangpuite Zoram Loneituten kan lo hriat theih nan Sihfa Branch YMA President Pu
Lungtiawia biangbiakna hun remchang kan nei hlauh mai a, a lawmawm hle a ni.
Agriculture Department Palai : AGR
Sihfa Branch YMA President : YMA
AGR : Chibai, hei Mizorama khaw intodelh ber lawman pakhatna latu in nih
chungchangah rawn kawm che kan duh a, hun min pe thei angem?
YMA : Pe thei teh reng mai, a lawmawm ngawt zawk ang chu. Pathian malsawmna kan
dawng a, kan lawmin sawi nuam kan ti teh asin.
AGR : Sihfa khua hian hetiang chawimawina leh lawman eng eng emaw hi in lo la tawh
hinin kan lo hria a.....
YMA : Aw, Pathian malsawmna tak tak a ni. Kum 1997 khan Mizorama khaw hrisel ber
lawman kan lo dawng tawh a; kum 2005 khan Mizoram puma Ramngaw leh
Nungcha Humhalh ha ber lawman kan dawng tawh a, kum 2010 khan Ram kang
venna kawnga hma la ha ber lawman kan dawng leh a, tunah kum 2011-a Khaw
Intodelh ber lawman kan dawng leh ta a nih hi. Heng bakah hian lawman
pahnihna leh pathumna dawn kan lo nei ve nual tawh bawk a, kan lawm teh asin.
AGR : A nih tak chu, khaw ropui tak chu in lo ni reng mai. Chu‘ng in lawmman lak
tawhte chu lawman in lo nei tawh hin em?
YMA : Aw, nei ve tawh e. Kum 2005-a Ramngaw leh Nungcha Humhalh ha ber
lawman kan dawn kha YMA hming deuh a ni a, kha kha ruai nen khawtlangin
kan lawm a, a bak chu ruai nena lawm kan nei lem lo.
AGR : A nih tak chu, tun uma in lawmman lak hi eng angin nge in khawtlangin in
ngaih? In lawmman lak tawhah in ngaihhlut pawl a ni nge ni lem lo?
Khawtlangin lawm tumna te in nei em?
YMA : Kan ngai ropui khawp mai. Mizorama khaw intodelh ber lawmman tluka
chawimawina sang Mizoramah awm chuangin kan ring lo. Kan lawmman lak
tawh zawng zawngah a la ropui berin kan hria. A lawm chungchangah chuan a
ZORAM LONEITU VOL. 57 NO. 3; OCTOBER DECEMBER, 2012
-9-
dawngtu kan V/C te ngaihdan ka la hre chiah lova, lawman siam ngei turah
chuan ka ngai.
AGR : A nih tak chu, in lawm hunah chuan min sawm hmaih lovang chu maw... Sihfa
khua hi engzat khua nge maw in nih reng reng le? Min hrilh thei em?
YMA : Khaw lian lo tak kan ni. In/chhungkua 215, mihring hi 1247 kan cheng mek a ni.
AGR : Sihfa khua hi ram in nei ha hle a ni maw? Buh in thar tam hin riau mai a,
thlawhhma lakna atana in ram neih zau zawng te hi hriat theih a ni em?
YMA : Ni e, kan ram hi a ha a ni ang, buh leh balin a ngeih em mai. Kan ram neih zau
zawng hi a chiah chiah chu sawi a har deuh ang a, a tlangpui chuan a sawi theih
ang chu. Sailo lal Thangkama khua tih kan ni hin a. Lo/thlawhhma atana neih
theih ram hi in 6930 hmun vel a ni a, tunah chuan hei hi a tling tawh lovang.
AGR : ‗A tling tawh lo‘ i tih chu eng nge a awmzia han sawifiah teh.
YMA : Aw, sawi nuam tak a ni lova, NLUP hmasaah khan ram bik kan insem kha a ni a.
Chhungkaw khatin ram zau tak tak an nei a, an enkawl ha leh vak si lova,
khawdang Saitual leh Aizawl pa lakah kan ram chu an lo hralh ta a. Tin, E&F
Department hnenah engemaw zat pek a nit a bawk a. Lo neih tur ram chu a lo
zim ta a, tuna lo/thlawhhma atana neih theih ram chu in 5670 hmun vel chiah a
ni.
AGR : A lawmawm e, buh leh bala intodelh tak khua in ni reng hin a, in hmalak tlan
dan tlangpui min hrilh thei em?
YMA : Thei tehreng mai. Tunhma, hun rei tawh tak aang khan Sihfa Branch YMA te
hian kumtin buh phur za chin chunglam tharte lawmpuina ni urhsun takin kan lo
hmang chho zel a. Buh phur za chin chunglam tharte hnenah pangpar hi leh thu
ziak kan hlan hin a ni. Hei hian awmzia chu a nei ve phakin ka hria. Parhi leh
thu ziak mai bakah hian pawisa fai tlema zawng hlan tel dan hi awm thei se
awmzia a nei thuk lehzualin ka ring.
AGR : A nih tak chu, YMA-in chutiang taka hma in lo lak hin avang chuan tun
dinhmun hi in lo thleng ta a tih theih a nih chu. A nih, Sihfa khua hian buh hi in
chin pui ber a ni em?
YMA : Aw, a ni ber ang a, mahse, kan khua hi thlai hralh chhuak tam khua kan ni ve tlat
a. TV-ah te pawh in lo hmu ve fo tawh ang a. Thlai thar vanglai (July-August-
September) hi chuan zanah 407 Truck leh Pickup 13 velin Aizawl lam panin kan
thlai tharte an phur chhuak hin a ni. Tin, chubakah Sawhthing hi kan thlai chin
pawimawh tak pakhat a ni a, Sihfa khua hi Home of Vegetables‘ an ti ve reng a
ni.
AGR : A va ropui em! A ropui lutuk! Chutichuan chhungkaw tinin lo/thlawhhma chu in
nei vek mai em ni?
-10-
YMA : Ni deuh mai e, Sorkar hnathawk tlema zawng awmte pawh an chhungten lo an
nei ve tho bawk a. Tin, leilet nei hi chhungkaw nga vel an awm bawk a; Pastor
leh chhungkaw tlemte tih loh chuan chhungkaw tin hian lo an nei vek a ni deuh
ber mai e.
AGR : A ropui hle mai. Zoram mipuite tan entawntlak in va ni tehlul em! Khaw intodelh
lawmman lak zel theih hi in inring em?
YMA : Agriculture Department lama kan hotu ber Dr. C. Lalzarliana ngei pawhin min
rawn tlawh tawh a, tin, hotu dangte pawhin fuihna thu min fah reng bawk a.
Chuvangin he kan dinhmun hi hum zel thei tura an la turin hmalak zel kan tum a
ni.
AGR : A lawmawm hle mai, i hun hlu tak min pek avangin kan lawm e.
YMA : Keipawh, kei tehlul min kawm avangin lawmawm ka ti takzet a, khawtlang
aiawhin lawmthu ka sawi a ni.
NOTE : Pu Lungtiawia hi Sihfa Branch YMA President a nih mai bakah Saitual
Group YMA hruaitu hlun a ni a, Sihfa Gov’t Middle School-ah Headmaster
han thawk lai a ni. Tin, Sihdarh Leilet neitute WRC Association President
ni lai mek a ni bawk.
o000o
ZORAM LONEITU VOL. 57 NO. 3; OCTOBER DECEMBER, 2012
-11-
KOLASIB DISTRICT ZIN THU
- H. MANGCHEUA
Secretary
Oil Palm Growers Association,
Bungtlang ‘S’
Khawvelah mihringte mamawh thil chi hrang hrang punna a sang chho zel a. Kut
hnathawktute thlai chin a inthlakin, hmasawn turin ke kan pen an ta. Oil lama kan intodelh
theih nan, Farmers-te kaltlangin Mizoram sawrkarin nasa taka hma lain Company-te nen an
thawk ho hi Mizoram kut hnathawktute hamhatna tur leh malsawmna tur niin ka hria.
Agriculture Office, Lawngtlai District chuan Kolasib District-a kut hnathawktuten Oil
Palm an chinna hmun Oil Palm zir chiang turin Farmers‘ Tour min buatsaih sak a, khaw
hrang hrang aangin mi 16 Oil Palm chingtu leh Office thawktute nen mi sawmhnih leh
pakhat kan ni.
October ni 9, 2012 (Thawhlehni) zing dar 6:00-ah Sumo pahnihin Aizawl lam panin
kan tlan char char a, Ţawipui ‗S‘-ah kan inhnawh puar a, Haulawngah zing chaw tui tak mai
kan ei a; kan tlan leh char char a, tlai lam dar 4:20-ah Aizawl, Ngaizel City Bus Station kan
thleng a, Pu Moses Zonunsiama, SMS, ATMA, Lawngtlai-in min lo hmuak a, kan chuanna
tur Bus pawh a lo tifel vek a. Ngaizel aang chuan City Bus-in dar 4:30 PM velah Aizawl kan
chhuahsan a. Aizawl khawpui chhung tlan nan darkar khat zet hun kan hmang a, zan dar
9:30-ah Kolasib tluang takin kan thleng a, Agriculture mite leh SIRD lam hotuten min lo
dawngsawng a, kan thlenna hmun tur SIRD Rest House-ah min hruai a, kan room turte min
kawhhmuh a, room a felfaiin inthiarna leh tui, etc a hain a nuam hle a ni. Kan zinna kawng a
thui bawk a, kan chau bawk a ni ang, kan intihfai hnu chuan mut zai kan rel ta a. A tuk ni
10.10.2012 zing dar 7:30-ah Bus-in Thingpui in turin Kolasib Diakkawn kan pan nghal a,
min hruaituten zing karah Kolasib khawpui min fanpui a, farmers hoten nuam kan ti khawp
mai. Dar 8:00 AM velah Mizo Hotel-ah chaw puar tawkin kan ei a, dar 9:00 AM-ah DAO,
Kolasib Office kan thleng a, DAO-in a room-ah lawm takin min lo dawngsawng a; Kolasib
District-a Oil Palm lama an hmalak dan tlangpui min hrilh bakah kan hriat tur hrang hrangte a
sawiin inhmelhriatna te kan nei bawk.
DAO Office aangin dar 10:00 AM-ah Pu R. Thansiama, Thingdawl Oil Palm huan
panin kan kal chhuak a, Agriculture Department leh Godrej Company aangin mi 3 leh LPS
lam aangin reporter nula fel takin min hruai a; tluang takin Pu R. Thansiama Oil Palm huan
kan thleng chu kan hlimin kan lawm a ni mai lo, kan hmuk chak em em mai Pu R. Thansiama
ZORAM LONEITU VOL. 57 NO. 3; OCTOBER DECEMBER, 2012
-12-
Oil Palm rah chuan kan rilru leh ngaihtuahna nasa takin a ti danglamin nasa taka thawh duhna
leh phurna min pe nghal a ni. Oil Palm huan neitu Pu R. Thansiama hi a dam hat loh avangin
a huanah a kal thei lova, a hmel han hmuha hmaichhana han biak leh kawm a chakawm teh
lul
nen pawi kan ti takzet a ni. A neitu awm lo mahse, neitu dang Agriculture Department leh
Godrej Company lam ten Oil Palm chungchanga kan hriattur pawimawh tak takte min hrilhin
zawhna leh chhanna hun ha tak kan nei bawk a, kan hlim tlangin kan hlawkpui hle a ni.
Pu R. Thansiama huan kan tlawh hnu hian Bus-in Kolasib kan pan leh nghal a, chhun
dar 12:00 ah thingpui leh chhangin kan inhnawh puar a; Bairabi lamah phai ruam kan hrut
thla a, mumang lam pawha kan hmuh ngai loh ram Buhchangphai, Mizoram Kanan ram ha
hmun, Pu R. Lalthanmawia Oil Palm huan kan thleng ta a. An nupain lawm takin min lo
dawngsawng a, kan hlim tlang bawk a ni ang, tumah thinrim hmel pu kan awm lo. Hun kan
neih chep em avangin kan inkokhawm a, kan thil zir tur leh kan hriat turte min hruaituten min
hrihlfiah a min zirtir hnuin huan neitu Pu R. Lalthanmawia‘n kan zawhnate kan duhthusam
ang taka min chhangin, kan hun chep hle mahse kan kal chhan chu hlawk takin kan hmang a,
thlalak hona Oil Palm bul ngeiah kan nei a ni.
Pu R. Lalthanmawia nupui a fakawm hlein ka hria, Godrej Company Factory ni lo,
sawrkar siam pawh ni lo, ama irawm chhuak, a rilru leh ngaihtuahna, ama thluak ngei
hmanga a kut leh belpui hmanga an nupa thawhrim rah Oil Palm hriak, Private Ltd. Ngeia an
sawrchhuah hriak tui tak tak min hlui a, min eitir kha ropui kan ti a, Mizoram Oil Palm
hriakte sawrchhuaktu hmasa ber an ni a, kei pawh ei hmasa ber pawla mi ka ni hi vannei kan
inti a ni. Tichuan, kan hun kan hmang zo ta a, Kolasib lam kan pan leh a, Bukvannei-a Oil
Palm Factory hmun tur leh a lungphum kan thleng a, hun rei lote kan chawlh hnuin Saihapui
‗K‘, Oil Palm Nusery hmun kan tlawh leh a, a hmuhnawm kan ti hle. Kan rilruah Mizoram
Sawrkar leh Agriculture Department-ten kut hnathawktute tana hna an thawh nasat zia hrilh
ngai miah lovin a lo lang. Tlai dar 2:30 a ni ta, Saihapui ‗K‘ chhuahsanin dar 3:20 PM-ah
Kolasib kan thleng leh a. Pu Lalthansiama, DAO Kolasib room-ah inkawm hona leh zawhna
leh chhannate hmangin DAO-in thingpui tui tak leh a hmeha min hraipuar hnuin tlai dar 4:00
ah kan thlenna lam panin kan haw ta a. Ni 11.10.2012-ah Kolasib chhuahsanin hmangaih
berte lenna ram lam kan pan leh ta a ni.
Awle, ka thil tawn leh ka hriat, mit ngeia ka hmuh, a hlawkna ka telte lo tarlang dawn
ila.
A kar hlat zawng : Pu R. Thansiama, Thigdawl Oil Palm kung aangin a kar hlat zawng dik
taka phun a ulzia a chiang hle. Ani hian kum 2002-ah zing ang reng takin a phun a, kum 10 a
lo tlin meuh chuan a hlawk tur angin a hlawk ta lo hle. Kum 2007 kuma a chin ho erawh a kar
hlat zawng feet 30 an ni a, a chin hmasak ho nen a inang lo hle a ni. Ka rilruah chuan feet 30
pawh hi a zing mah mah emaw, feet 40 tal ni se a ha zawk mai lovang maw ka ti hial!
ZORAM LONEITU VOL. 57 NO. 3; OCTOBER DECEMBER, 2012
-13-
Mizoram-a Oil Palm chingtute hian kan ram kan ui avangin zing te tea tam tak phun kan tum
tlangpui hin a, hlawhtlinna hi Oil Palm-ah chuan a kung zing taka tam tak phun lam a ni lo.
A kar hlat zawng dik taka phun a, uluk taka enkawl chuan kung 150 vel lek pawhin
chhungkua a chawm zo thei mai awm e. Amaherawhchu, Factory chawm zo tur chuan FFB a
ngai tam hle dawn a, chuvangin quality taka tam tak enkawl theih chu duhthusam a ni ang. A
enkawltute Department leh Company-in tih tur an tih ang taka thuawi leh tihnuam taka awm
a, taihmakna te, thawhrimna leh tumruhna hi hlawhtlinna bul a ni zawk. Kolasib-a kal zawng
zawngten hlawkthlak kan ti takzet a ni. He programme buatsaihtu Agriculture Department
chungah kan lawm tak zet zet e. Hawh u, Mizorama Oil Palm ching zawng zawngte u, Lalpa
zawnchhauh ram kan nih hrerengin Mizoram hi hriak luanna ramah i siam ang u khai.
OIL PALM KNOW IT, GROW IT.
o000o
ZORAM LONEITU VOL. 57 NO. 3; OCTOBER DECEMBER, 2012
-14-
THLASIK THLAI ATANA CHIN TUR ŢHATE LEH
A HLAWKNA
- R. L. Thanzuala,
Deputy Director (QF&QS)
Mizoram hi kan vannei a, boruak ha tak leh sik leh sa nuam tak hnuaiah kan awm a,
ruahtui lah kan hmu ha tawk a, khawlna erawh kan ngaihthah deuh avangin halah thlai
chawmna tur tui kan harsa mai pawh a.
Mizoramah hian thlai tam zawk hi chu an chin theihin puitling thei lo hi chu a tlem hle
mai. A chinna hmun lah tlangram leh phaia chin chi chinna tur kan nei vek a, kan vanneih
takzet a ni. Kan mamawh awm chhun chu hmangchang hre taka taihmakna leh tumruhna ni
chauhin a lang.
Thlasik atana chin tur hate leh hlawkna han tih pawh hian, kan ram awmna hmun leh
dinhmun a zir te, kan awmna hmun a zir tein a danglam thei dawn a. Hmun pakhata chin tur
ha leh hlawk tak kha a hmundang atan chuan a lo ha vak lovin, a hlawk lo thei bawk a ni.
Entirnan, I ramah Alu ha duhin thar hlawk hle mahse, kawng hain a pawh loh chuan
a phurhna manah is eng tamin a hlawk lovang, chu ai chuan thlai chhe har deuh leh man man
zawk Hmarchapui emaw Motor chana, Tel anam etc, emaw te ching ta la. Chutih rual chuan
khawpui bazara hralh phak leh kawng hatna hmunah chuan thlai thar tam leh chhe hma deuh,
heng Zikhlum, Knolkhol, Broccoli, Parbawr etc, te pawh chin a hlawk thung ang.
Tin, kan ram neihna hmun zo leh zo loh te a zirin thlai chin tur ha a dang thei a, tin, a
lei a zirin a dang thei bawk a, e.g balu lei lam deuhah chuan lei hnuaia a tak inseam chi Alu,
Carrot, Badam, Purun etc. te a ha duh. Tin, tui kan neih hat leh hat loh a zir te a ni thei
bawk, e.g Purunsen hi a leiin ngeih hle dawn mahse, tui duh tam chi a nih avangin, tui pek tur
(irrigation) i neih hat tawk loh chuan a hlawk lo thei bawk.
Thalsik khawvawt duh leh hmun zo deuh, daikhang (frost) te pawh tuar thei deuh
thlaite:
1) Broccoli 2) Zikhlum 3) Parbawr 4) Carrot
5) But root 6) Purunsen 7) Motor channa 8) Buluih
9) Celery 10) Lettuce 11) Spinach
ZORAM LONEITU VOL. 57 NO. 3; OCTOBER DECEMBER, 2012
-15-
Hmun zo deuh leh daikhang (frost) haw zual thlaite:
1) Bean chi hrang hrang 2) Bawkbawn 3) Mai
2) Hmarcha 5) Tomato
Kan sawi tak ang khan, kan ram leilung, sik leh sa, a zir te, kan awmna khua a len leh
tet a zir te, kan ram awmn (location) a zir te, leh kan dinhmun leh kan ram phuisui leh
phuisui loh a zir tein thlasik thlai chin tur ha leh hlawk tihte pawh a inang vek thei lo a,
chuvang in a hnuaia kan han tarlante aang hian kan thlasik thlai chin atana hlawk leh ha chu
kan thlan thiam theih a rinawm.
Thlasik thlai han tih hian hriak pai thlai (oil seed crops) be lam thlai (pulse crop) leh
hnephnawl thlai (vegetable)-ah te la thliar hrang leh ila.
Sl. Thlai hming Hectare 1-a a thar zat Remark
No. tlangpui (qtls/Ha.)
1 2 3 4
A. Hriak pai thlai
(Oilseed Crops)
1. Tel Anam 10-15 qt. Hriak zaah 35-40 a pai.
2. Badam (Groundnut) 15-20 qt. Hriak zaah 42-48 a pai.
3. Bekang 15-25 qt. Hriak zaah 18-25 a pai.
4. Nihawi (Sunflower) 5-10 qt. Hriak zaah 40-50 a pai. A hriakah hian
linoleic acid a tam a, hei hian choles-
terol a titlem. A par lai leh ruahsur a
innan loh a ha.
5. Niger 5 qt. Hriak zaah 28 a pai. Mizoramah pawh a
ha duh hle.
B. Be lam thlai (Pulse Crops)
1. Dailuah (Lentil) 5-7 qt.
2. Motor chana 10-20 qt. (a ro in) A par lai leh a rah san laiin
100 qt. (Green pod) daikhang a ngai thei lo hle.
3. Kelek chana (Gram) 10-30 qt.
4. French bean 80-120 qt. (green pod)
ZORAM LONEITU VOL. 57 NO. 3; OCTOBER DECEMBER, 2012
-16-
C. Thlai hming (vegetables)
1. Zikhlum 300 qt. Daikhang a tuar thei hle. Chin aanga
kar 6-na velah a bul rih vur a ha.
2. Parbawr 250 qt. A par an tirhin a hnaha a par khuh
a ha.
3. Bulbawk (Knol khol) 250 qt.
4. Bulbawksen (Turnip) 250 qt. Daikhang a tuar thei hle.
5. Broccoli 150 qt.
6. Carrot 150 qt. Tui pek tam lutuk leh pek zin lutuk
chuan a hnah a duah hluah a, a tak a
ha lo. Kûi iah a ngai lo.
7. Buluih 150 qt. Thinlian, la tla, mitliam etc. tan a ha,
Kûi iah a ngai lo.
8. Beet root 100 qt. A chi pakhat aang hian kung 2-6 te a
lo o chhuak a, pakhat chauh zel zuah
a, a dang paih tur. Kûi iah a ngai lo.
9. Purunsen 140 qt. Seng (chawh) hnua kar 2 hnuah a kung
vuak sawp a ha. Tin, a chawh hma kar
3 velah Mallic Hydrazide @ 2000-
2500ppm a kah hian a chawr tur a veng.
Sulphur @ 10kg/ha. pek theih a ha hle.
10. Purun var 90 qt. Potash pek tam a ha.
11. Celery 250 qt. A iak har hle (kar 3-8 te a duh). Phun
thuk lutuk loh tur. Feet 1 vela sang a
nihin a bul chawrte paih a, rih vur a ha.
Kar 2 dan zelah um 2 rih vur leh a ha.
12. Lettuce 100 qt.
13. Spinach (Palak) 100 qt.
14. Alu 250 qt.
15. Hmarcha 70 qt.
16. Tomato 150 qt.
A chunga thlasik thlai hrang hrang thar zat kan tarlan te hi a hralhna rate tlangpui chu
kan hre main a rinawm a, Buh hi hectare 1 ah in 300-400 te a thar tlangpui a, a pawisain han
chantir leh ila thlasik thlai chin hlawk dan (a suma chantir chuan) a lang thei mai awm e.
ZORAM LONEITU VOL. 57 NO. 3; OCTOBER DECEMBER, 2012
-17-
Amawherawhchu, Buh hi kan chawpui ber a nih avang leh fur (kharif)-ah thlai dang chin a
rem vak loh avangin, kan leiletah te hi chuan kum khatah vawi khat tal hi chu buh thar ngei a
ha a ni.
Tin, thlai a hringa ei chi leh chhe hma deuh chite tam tham deuha kan chin dawn chuan
um khatah ching vak lovin a indawta chin hi a ha.Entirnan, Zikhlumte tam tham deuha kan
chin dawn chuan kar 1 dan zelah um thum um li velin kûi iak ila, tichuan, a phun sawn leh
a seng thlengin a indawtin a tih theih dawn a, a hlawk bik a ni. Hei hi ‗Staggard Planting‘ an
ti a ni.
Tin, a thar hun pangngai lo deuha thlai chin (off season planting) hian thlai chin inang
rau rauah man a man bikin, a hlawk bik hle bawk a ni.
o000o
-18-
THLASIK THIAI ATANA BEKANG CHIN
LEH ENKAWL DAN
- B. Ramnunsanga, MAS
Subject Matter Specialist (Agronomy)
Bekang (Glycine max (L) Meril) hi khawi hmun aanga lo awm an hmasa ber (origin)
nge tih hriat chian a ni chiah lova. Hmakhawsang aang tawhin China ho chuan puithuna nen
inzawm tlatin uluk takin an lo ching tawh a ni. Isua Krista pian hma fe tawhah khan Chinese
lal ten kum tinin Bekang an chin hun apiangah a lawmna hun (ceremony) siamin an lo ching
tawh hin a, an hla phuah thiamte pawhin an hla thuah te Bekang hi an lo chawi tawh hin a
ni. China ram aang hian khawvel hmun hrang hrangah a lo darh zau ta a ni.
Bekang hian chaw ha taksa siamtu Protein a pai tam em em a, hriak a pai tamin a
hriak hi a ha em em a, chaw ha a ni tak meuh a ni. Tunhma chuan be/dal lam thlai (Pulses)
zingah telh a ni hin a, tunah erawh chuan hriak eitur sawr chhuahna thlai (Oilseeds) zingah
telh a ni tawh zawk a ni.
A chin hun :
Bekang hi fur thlai atana chin a ni deuh ber hin, fur ruah (monsoon) tlak hlimah an
ching hin. May thla laihawl aanga June thla laihawl inkar hun chhung hian an ching hin a.
June thla laihawl leh July thla chawlhkar hmasa ber inkar chhung pawhin an ching tho bawk.
Mizoramah chuan fur ruah chawm tur hian kan la ching ber.
Th1asik/hal thlai atan tui pek tur neih hatnaah leh thlasik/hal ruahtui, thlai chawm
khawpa dawng hin ramah te chuan an ching bawk a ni. Tui pek tur awmnaah chuan January
thlaah an ching a, thal ruah tuiin a chawm theihnaah chuan January thla laihawl leh February
thla laihawl inkar hunah an ching hin a ni.
Mizoramah pawh hmun hrang hrangah hal laia thlai chinte tui mamawh pek a nih
theih nan huan/lo ram neitute zingah mahni sum sengin leh Agriculture Department aanga
puihna nen huana tuikhuah te, ruahtui khawlna siam te, huana luite tui pipe hmanga lak thlen
te, tuikawng siamte hmanga tui ha tak tak nei kan awm tam ta hle a, hal bekang pawh kan
ching thei hlawm ngei ang.
Sik leh sa ngeih zawng :
Bekang hian ha taka iak turin, khaw lum zawng temperature 15°C - 31°C a mamawh
a, ha taka hang chho turin tlema khaw lum temperature sang deuh zawk a mamawh leh a ni.
ZORAM LONEITU VOL. 57 NO. 3; OCTOBER DECEMBER, 2012
-19-
Khaw vawt tak temperature 10
0
C hnuai lamah a o thei lova, khaw lum lutuk temperature
40°C chung lam pawhin a han te, a par te, a fang siamte leh a quality-te a tiha lo thung.
Khaw vawtah a hriak pai a tlem a, a chi insiam laia khaw lumin a hriak pai a tipung thung.
Bekang hi kum khatah ruahtui 60-65 cm. a tama a tlakna-ah a ha duh a, hei aia tlem ruahtui
tlaknaah chuan tui pek a ngai a ni. Ruahtui tam lutuk a haw bawk a, ruahtui tlem aiin a haw
zawk mah. Ruahtui tam lutuk hian bekang iakte a tiawih a, an l hin a, lei timur karah tui
a tam lutuk avangin boruak a awm lova, zung bawk insiam (root nodulation) a tlem phah a, a
hang ha lova, a thar chhiat phah hin a ni. Bekang par hma deuh leh par laia khawkheng
emaw tui tlakchham hian a par leh rahte a tiil a, a seng hun laia ruahsurin a quality a tichhe
bawk.
Leilung ngeih zawng :
Bekang hian lei thur lo leh al bawk lo (neutral) a duh ber. Lei thur zawng pH 6.5-7.5
ah a ha duh. Lei tlema al chu a tuar theih viau laiin lei thur deuh zawk erawh a chhiat phah
thung. Leilung chi hrang hrangah a chin theih laiin sawntlung lei leh balu lam, lei me deuh
inpawlh, awih dur awm tamnaah a ha ber. Lei sakhat, muk tak aiin lei thawl lam, lei timur
kara boruak awm tam theihna, tui tling rei lova a puh ral zung zung theihnaah a ha. Tui tlin
theihna hmun chu a chhiat phah hin. Lei thur lam pH 6.0 aia hniamah chuan ram hactare
khatah chinai thi 2 ton thlai chin hma ni 20 velah rual taka phulin chinna tur atana leilung
buatsaih rualin lei nen ha taka chawhpawlh tur a ni.
Varieties :
Thiasika chin atana Bekang variety ha, hun duh reilo te;
Variety A rei Plant A huma thar qtl/Ha. Chaw ha pai
zawng type Percentage
(Ni zat) Tui pek Ruah chawm Oil Protein
JS-2 85-90 a ding (erect) 20-22 - 20 42
Moti 85-100 -do- -do- 11-12 20 42
Pusa 90-100 -do- -do- - 22 43
Soyabean-1
Heng variety-te hi January leh May chawlhkar hmasa ber inkar chhungin kan chingin
kan thar hman ang.
A chinna tur hmun buatsaih :
Terrace zawlah emaw leilet zawlah emaw kan chin dawn chuan uluk takin kan let
phutin kan tidur ang. Kan lei leh dur chu rual takin kan hrut ang. Lei a ro lutuk chuan a chin
hma ni 2-3 velah chinna tur hmun buatsaih tawh sa chu tui pek huh a ha..
ZORAM LONEITU VOL. 57 NO. 3; OCTOBER DECEMBER, 2012
-20-
A chi ngai zat :
Leilet leh terrace zawlah chin a nih chuan bekang chi 75 kg vel hectare khatah a tawk
thei ang a, tlangrama a tuha tuhnaah chuan a bi kar a inhlat deuh zawk avangin a chi a ngai
tlem deuh ang.
Rhizobium hmanga a chi sawngbawl :
Tui thianghlimin Bekang chi chu tihhnawn tur a ni a, hnawng lutuk lo tur erawh chuan
fimkhur tur a ni. Rhizobium japonicum khawi pun sa hman mai theiha siam a awm hin a,
Bio-Fertilizer an ti a, chutiang 15 gm leh bekang chi 1.0 kg chu chawhpawlh tur a ni. Dim
taka nuai pawlhin bekang chi-ah chuan rual takin Rhizobium chu kaitir tur a ni a, daihlimah
30-45 mins. vel dah hul leh rih tur a ni a, ni saah pho hauh loh tur a ni. Rhizobium bacteria
hian Bekang zungah bu a khuar a, zung bawk siamin, zung bawk (nodule) siam tam leh siam
lian turin mawh a phur a ni. He zung bawk an siamah hian boruaka Nitrogen man betin an
chhekkhawm hin a, hei hi Bekang tan leh a bula thlai dang awm ve tante leh Bekang seng
hnua thlai dang chin leh nan Nitrogen hmuhna hnar ha tak a ni.
A chin dan :
Leilet hmun zawlah leh terrace zawlah chuan tlar thlur fel takin chin tur a ni. Lei cheh
phut dur ha tak, rual taka hrut rualah tlar thlur 25-30 cm a inhlat zelin 8 cm-10 cm vela
thukin ngil thei ang berin kan rin khuar ang a, hetah hian fertilizer pek tur chawhpawlh sa kan
phul zar zar hnuah fertilizer chu 3 cm - 4 cm a chhahin lei dipin chhilh tur a ni. Khuar la awm
5 cm velah chuan bekang chi chu 5 cm vela in hlat den dena thlakin leiin kan vur leh tur a ni.
Lei hi a ro viau chuan thlai chi tuh hma ni 2-ah kan chinna tur hmun hi tui lo pek huh lawk
tur a ni a. Hei hian a tiiak ha dawn a ni. Kan chinna tlarte hi buhpawlin pan tein chhilh ila,
leia hnawng awm tuihua kal ral tur a humhim a, hnim lo o tur pawh a veng ve deuh a, a ha
hle.
Tlangram, thlai chinna tlak ram ha, terrace erawh siam lohna hmunah pawh tui pek
tur ha neih chuan, thlasik/hal Bekang hi a tuha tuh mai tur a ni.
Fertilizer pek (Thlai chaw pek) :
Thlai chaw Dose kg/ha Fertilizer hming Fertilizer ngai zat
kg/ha kg/bigha
N 20(10) Urea 45(22) 6.5(3)
P
2
O
5
60 SSP 53.5 40
K
2
O 40 MOP 70 10.5
-21-
Kualkhung (bracket) chhunga mi hi Bio-Fertilizer-Rhizobium japonicum khawi punsa
hmanga Bekang chi tuh tur sawngbawl a niha fertilizer ngai zat a ni.
Fertilizer pek turte hi a vaia ha taka chawh pawlhin Bekang chinna atana 8 cm-10 cm
vela thuka kan rin khuar lawk sa tlar thlur sungah kan phul zai zai ang a, chu chu 3 cm-4 cm
vela chhahin lei dipin kan vur ang, he mi chungah hian Bekang chi chin tur a ni. Fertilizer hi
rual taka theh (broadcast) a, lei nen uluk taka chawhpawlh pawhin pek mai theih a ni.
Hlo thlawh :
Kuta hlo thlawh a nih chuan um hnih hlo thlawh a tawk thei viau mai, a um hnihna
thlawh rualin a kung bul rih vur tel tur a ni a, hei hian ngil takin a kung a tiding ha a ni.
Bekang chin zawh hlim, hnim la o hma hian hnim hlo Fluchloralin 1.0 - 1.5 kg/ha hmangin
kan chinna hmun hi kap ila, hlo thlawh ngai meuh loin a awm thei.
Tui pek :
Tui pek tur neih hat chuan um 6 vel tui pek a ha.
1) A chi chin hma ni 2-3 ah kan chinna turah.
2) A chi iak chhoh lai.
3) A han duah chhoh hun.
4) A par lai.
5) A rah kawm insiam an chhoh lai.
6) A kawm chhunga mu fang insiam lai.
A rah kawm insiam lai leh a kawm chhunga a fang insiam laia tui a tlakchham hian a
thar a tlak hniam phah nasa ber a ni.
A par lai leh a rah kawm insiam laia tui tlakchham hian a par leh a rahte a tla hin a, a
kawm chhunga a mu fang han laia tui a tlakchhamin a mu fang a tet phah hle hin.
Tui pek tur hi kan nei tam lo a nih pawhin, um hnih, a par hun lai leh a rah kawm
insiam chhoh lai hi chuan tui pek ngei ngei tur a ni.
MOP tui hmanga kah :
Bekang par tur kuhmum chhoh vel hun (a chi tuh aanga ni 30-35 hnu vel) ah hian
MOP tuiin kap ila a rah a ha duh bik hle. Hactare khat hmun kap turin tui 400 litre ah MOP
12 Kg chawk ral ila a tawk (hei hi 3% a ni), vawi khat kah a tawk.
ZORAM LONEITU VOL. 57 NO. 3; OCTOBER DECEMBER, 2012
-22-
A seng :
A rahte a hmin hat chian hnuah seng tur a ni. He mi hunah hian a hnahte an lo eng a,
an il tla an tawh hin. A rah kawm a lo ro an chho a, han hmet ila, a phel phek phek thei
tawh hin a ni. A chi ha ho hi dan naranin amahin a puak keh ngai vak lova, mahse, a seng hi
khawtlai phah chuan loh tur a ni. A chi tual chhuak (Local varieties) ho hi chu amahin a puak
keh mai mai duh hle ni tur a ni ‘Chhim hal bekang puah’ tih awngkamte pawh kan nei a
nih hi. Favah hmangin zai chhuma a vuakna tur hmunah chap darh a, ni tlemte chhung phoro
leh deuh tur a ni. A ro chian hnuah chil tur a ni. Tractor te, Bawng te, Power Tiller, Thing
hmangtea chil leh vuak hin a ni a, fai taka zap faiin a humte lakkhawm tur a ni.
A chi dah hat :
Bekang thar hlim hum hi ha taka ro turin nisa ha takah ni 5-6 vel pho tur a ni. Ip fai
thianghlim takah dah hat tur a ni. Chin leh tur atana a chi thlan dah hat tur hi natna veng
turin Thiram emaw Captan emaw 3-4.5gm chu bekang chi 1.0 kg nen chawhpawlhin dah hat
tur a ni a, damdawi nena pawlh hi chu ei hauh tawh loh tur a ni.
Ei tur atana sawngbawl :
Bekangah hian chaw dawihlo (Enzyme) ha tak mai trypsin a awm a, hei hian Bekanga
protein awm chu kan taksa tana hman theih turin a siam hin a, mahse, he trypsin hi hnathawk
thei lova lo pawm bet tlattu hi Bekangah tho hian a awm tel ve tlat mai a, chu trypsin
man/pawm bet tlattu chu paih bo a ngai hin a ni. Tichuan, Bekang chu ei tur atana
sawngbawl a nih hmain sodium carbonate 0.5% (0.5% chu soda 5mg tui litre khatah tihral)
litre hnihah bekang hum 2.0 kg zel anga chhutin chhum tur a ni a, 20 mins chhung chhumin,
tuisik thianghlimin vawi 2-3 sil leh hnuah ei tur hrang hrang siam nan hman tur a ni.
Tela hman atana a hriak sawr mai bakah ei atana siam dan leh hman dan a tam thei hle.
1. Soybean Milk (Bekang hnutetui) :
Bekang hum tuiah darkar 12 chiah tur.
Kuta nuaiin a hum kawr tihfai tur.
A hum fai pil nei tawh lo chu rawt diak kawi tur.
A hum rih zawng let thum vela tam tuiah chhum tur. Chhum hmin lutuk loh hram tum
tur, a chakna chhum hlum bo a hlauhawm.
Sawhthing tui far tlemte leh tezpatta hnah tlem, a bekang rim lutuk tihbo nan thlak tel tur.
Soyabean milk hi pum leh ril lam chiangkuang lo nei hin tan a ha hle, nipui laia
khawhalo awm hin tante hian a ha em em a, pai awih a awl a, tar chak lo leh damkawr
chaw atan pawh a ha em em a ni.
-23-
2. A khang or tenkhang (Curd) pawhin an ei hin. Soyabean milk siam hi dah daihin a lo
khang/khar hin a ni.
3. Bhujia, Ladoo, Thingpuife, Nutrela (Bekang sa), Cake, Chawani atante pawh an siam.
4. A rah hring no hian chawhmehah (Vegetable) an hmang bawk. Salad-ah pawh an telh
hin.
5. Bawng chaw atan an ching bawk hin, a par lai emaw a rah tur kawm insiam chhoh laiin
bawng chaw atan an zai hin, bawngchaw quality sang ha tak a ni.
6. Vaimim nena bekang hum her pawlh hi ar chaw ha ber chi a ni.
Mizo chuan kan ûm hin a, Bekang um thiam tak, regular taka um a, sum
hmuhna hnar pakhata hmang nghet tlat veng tinah an awm zel avangin ngaihngam
taka bekang tui taka um lei theih hin a ni hi a ha phian mai, kan local dish-ah bekang
um hian hmun a chang sang hle, zahpui chi a ni lem lo ve.
o000o
ZORAM LONEITU VOL. 57 NO. 3; OCTOBER DECEMBER, 2012
-24-
THLASIK THLAI MAWLH HI
- R. LALRINAWMA, AEO
P.I.A
VANLALLAWMA
Chairman
C. VANLALAUA
Secretary
NWDPRA, Vawmkhua lui, Melbuk.
Melbukah hian kum 2008 aang khan NWDPRA hi kalpui a ni a, Project pualin
Model Terrace 2 Bigha siam a ni a, hetah hian kan Project member tena an hlawkpui tur thlai
chi hrang hrang Buh leh Maian chinpawlh hlawhtling taka enchhin a ni tawh a, January-May
ah Zikhlum (Bahar Variety) hlawhtling taka chin a ni leh tawh bawk a, hemi aanga kan thil
tawn leh hriat te, mi dang thlasik thlai chinga hma la duhte tan a angkai mial dah law maw
tiin behchhanah hmangin, thlasik thlai tam tak zingah Zikhlum thlang chhuakin han zir chilh
teh ang.
I thlai chin hun tur leh a thar hun tur chhut fel sa thlap la, eng nge i mamawh dawn tih
ngaihtuahin a hun taka i chet phat theih nan i mamawh ho chu lo nei sa thlap ang che.
NURSERY : Tui paih thei turin, a chung 5 ft a sanga siamin Nursery Bed pakhat hlai zawng
hi 4 ft vel ni se, a vang a hlai lutuk chuan a sir tawn tawn aangin a khawih phak hin lo va,
chu chuan enkawl a tihautak hin. Nursery Bed 12 Ft bial atan bawngek thi tawh 10 ins uluk
taka lei nen cheh dip hnanin, 4 inch vela sanga hai pawn hnuah bed leh bed inkarah tuihawk
luan kawr fel taka siam tur a ni.
A MAMAWH ZAT : Ţin 2.5 hmuna phun atan 500 gms a tawk.
KÛI HUN : Zikhlum hi khaw vawt ngaina a nih rualin tunlaia an siam thar heng Bahar,
Ryzoki te hi chu boruak lumah pawh an hang hain hlawk takin a thar theih tho avangin i
chin hun chhung rei zawng tur chu a tlangpuiin thla 4 a ni dawn a, chumi remruatna zulzui
chuan a chi kûi tawh mai tur a ni.
A CHI I DAN : A chi hi ni khat vel nisaa pho hnuah, inbukthuah hauh lovin rual takin
nursery bed-ah theh la, bawng ek/ran ek/FYM leh lei chung lang dip chawhpawlhin a chi lang
hauh lovin chhilh la, Captan 50% WP tui in 1 bai hawp fian 5 leh Carbaryl 50% WP bai
hawp fian 5 chawhpawlhin huh dapin kap ang che. Hei hian zikhlum chi leia a awm laia
fanghmirin an put bo tur lakah leh a iak tirte ei vuai hintu natna hrik Pythium spp leh
Phytophthora spp ho a veng dawn a ni. Kûi aanga phun sawn hma zawng hnawng tawka tui
pek hin tur a ni.
ZORAM LONEITU VOL. 57 NO. 3; OCTOBER DECEMBER, 2012
-25-
KHUR LAIH : Lei let hmuna chin tur a nih chuan a khur laih hi a ul kher lo. Tuna kan sawi
lai mek hi chu Tlangpang terrace-a chin dan a nih avangin khur laih hi a ul a, a thuk 1am 20
cms, a dung zawng 20 cms, a vang zawng 20 cms, khur leh khur inkar 60 cms, tlar leh tlar
inkar 60 cms, phun sawn hun hma thla khatah laih a, tah chuan ran ek ro hum 2, Urea
thirfiante chanve, DAP thirfiante 1, MOP thirfiante chanve, Chinai thi thirfiante chanve, lei
chunglang hang dip hum 2 chawhpawlh a, a khur hmun thuma hena hmun hnih chhun khah
tur a ni a, a hnawng tawka tui pek reng tur a ni.
PHUN SAWN : Nursery-a Zikhlum iakte chu chawlhkar 5 an nihah, ni hnih chhung nursery
chung khuhna hlih sakin, bi khatah pakhat zelin phun sawn tur a ni a, lei hnawng tawka tui
pek zui nghal tur a ni a, a theih chuan nisa laka ven nana hliah a ha.
RANNUNG LEH NATNA LAKA VEN :
1. A HNAH El CHHETU PANGANG : Phengphehlepin i zikhlum March-April vela a
bawh chuan a hnah hnuai lamah tui a phum ang a, zikhlum hnah eitu, pangang hring zik
ziak leh a rawng uk chang khat chen vel, a puitling pencil tiat velin a hnah an ei kuain
an ei kawlh fur thei a, phengphehlep tui i hmuh chuan nuai il la, hal ral rawh. Pangang
a lo piang hman tawh a nih chuan Malathion 50%EC, tui in 1-ah baihawp fian 3
pawlhin kap mai ang che.
2. A HLUM ŢAWIH NATNA : Hei hian a hlum pawn aanga anin, a hlum pumpui a
tiawih dum huam thin. Ruah a surin a zualkai duh bik, a hlum anirh teah Bordeux
Mixture 1% hmangin a hnah kumkar hneh takin kap ang che.
HLO THLAWH LEH RIHVUR : Phun sawn aanga ni 45-naah hloin a lo dip an tawh ang
a, kuta fai taka thlawh tur a ni a, thlawhfai rual hian bul khat zelah a kung tawk lovin Urea
thirfiante 1 rih vur hnan la, tui pe zui nghal ang che. A hlum dawn antirhah Urea thirfiante
khat rih vur hnan leh ang che.
A SENG : A hlum kha han en la, a mar ruh hat tawh chuan, a hlum tuamtu hnah hnih vel
chinah tan chum tawh mai rawh. Kheh no saa lak chu phurh kual velnaah a chhiat duh
avangin a hnah chang pahnih vel zuah hian thui tak a chhan thei.
A THAR HLAWK ZAWNG : A hatna hmunah chuan ram in 2.5 hmunah 25-30 MT a thar
thei.
A CHANG CHAWR : Hei hi chu a belhna (bonus) a ni. A chang chawr nei ha tur chuan tui
leh leiha uluk taka pek zuia hlo thlawh faisak a ul hin. Model Terrace-ah hian Ryzoki kan
chin aanga thil lo lang chu, a chang chawr hi kum hnih chhung hlawk takin a seng theih a ni.
Awle, tunah chuan thlasik thlai zinga mi, Zikhlum chin dan chipchiarin kan hre ta
bawk a, a chawmna tur tui i neih hat phawt chuan Zikhlum ching turin inbuatsaih rawh le.
Chutah, i Zikhlum an invawrh chho lai hmei chu i en nin theih tawh dawn loh avangin zing
ZORAM LONEITU VOL. 57 NO. 3; OCTOBER DECEMBER, 2012
-26-
lama a mawina rawn inphochhuak nisain an em tle suau mai leh tlai ni tla tur thlah liama a
mawina vawr tawp a chhuah chu chhim tumin i feh hma tuk tin ang a, i thim haw tlai tin tawh
mai dawn a, mut i tum ang a, i hlep tur chhut neuh neuh chungin nangmah chauh pawhin zan
i tum tawi tawh dawn si a. A chhan chu eng dang mah ni lovin khuavel a ro vuk lai si a, sikni
eng no riai hnuaiah hian Thlasik thlai mawlh hi! tiin kan hlimpui bang thei bik lo asin!
o000o
ZORAM LONEITU VOL. 57 NO. 3; OCTOBER DECEMBER, 2012
-27-
BADAM CHIN LEH ENKAWL DAN
- Vanlalngaii, MAS
Instructor, ITC,
Hnahthial
Groundnut (Arachis hypogaea L) hi Mizote chuan Badam tiin kan hre heuh awm e.
Badam hi hmarchhak ramah te hian kum 25 kalta aang chauha chin an a ni a, Mizoramah
phei chuan kum 1980 chho bawr vel khan chin an a lo ni ve chauh a ni. Kan loneitute zingah
hian a hatzia ngaihtuah hian a lar tawk lo hle a ni. Hei hi kan chin anna a la rei loh vang
emaw, loneitute hian a chin dan leh a enkawl dan an hriat tawk loh vangte pawh a ni thei a ni.
Badam hi a hel leh a kan pawhin a ei theih a, tin, a hriak sawr chhuah pawh hi a angkai em
em a ni. Badam hi miretheite tana chaw ha, chakna petu tia hriat lar a ni a, a chhan chu
Sazupumpuithei (Cashew nut) mi tam zawkina kan ei phak lohte nen hian a chakna pai a
inzat reng a, mahse, Sazupumpui theite ai chuan a let ruk (6) laiin a tlawm zawk daih a ni.
SIK LEH SA :
Badam hi Tropics ram (Tropic of Cancer leh Tropic of Capricorn inkar ramte) leh
Sub-tropics ramah te a chin theih vek a ni. Khawvawhna ram ai chuan khawlum ram, entir
nan, China, India, Brazil, Indonesia tih angah te a ha duh a ni. Ruahtui kum khata 500mm -
1,250mm sur hinna hmunah a ha duh bawk a ni. Hmarchhak bialah hian kum that chhungin
ruahtui 980-11420 mm a tla a, khawlum leh vawh lam pawh chawhrualin 18.3°C 29.9°C a
ni. Hei hian Badam hi hmarchhak ram, a bik takin Mizoramah pawh hlawk takin a chin theih
dawn tih a entir a ni.
LEILUNG :
Sawntlung lei emaw, iauvut leh sawntlung lei inpawlh dûr ha tak leh sakhat
lo, tui inpaih hul ha, calcium leh thil awih pai tam lei hi a chinna atana duhthusam
a ni. Leithur lam tehnaah chuan pH 5.0- 7.0 inkar a ha a, pH 5.5 aia hniamah chuan chinai thi
hectare khatah ton hnih pek tur a ni.
A CHINNA HMUN SAWNGBAWL DAN :
Kharif-ah chuan ruahtui tlak tirh May - June thla velah lei vawihnih (2) leh tur a ni. A
chin hma deuh hretah vawi thumna atan leh nawn tur a ni. Hnim zung leh a hmaa thlai chin
zungte chu paih fai vek tur a ni. A chinna tur hmunah vual a tam chuan Phorate 10G @25
kg/Ha theh tur a ni.
-28-
THLAI CHI NGAI ZAT :
Badam chin dawn hian a chi lian kher thlan a ngai lo va, mahse, a chi tura thlan chu a
iak thei ngei tur a ni. Badam hi kheh lawk tur a ni lo va, a chhan chu rannung lakah te a him
lo va, chubakah, a kawr chhunga a awm lai aiin a chhe hma zawk a ni. Chuvangin chin dawn
hnaiah chauh kheh tur a ni.
Thlai chi mamawh zat chu a chi len leh tet a thu te, a bi hlat zawng a zir tein a
danglam hin a ni. A tlangpui thuin a chi ngai zat chu a buk chi (bunch type) ah 80-100 kg
hectare khatah a ngai a, a tlar hlat zawng 30-40 cm niin a bi kar hlat zawng chu 15 cm a ni. A
zam chi (spreading type) ah chuan 60-80 kg hectare khatah niin, a tlar hlat zawng chu
45-60 cm niin, a bi kar hlat zawng chu 20 cm a ni.
A CHI SAWNGBAWL DAN :
Thiram 3 gm emaw Bavistin 2 gm in a chi Kg khat chu bual tur a ni.
A CHIN HUN :
Hmarchhak bialah hian India ram hmun dangte aim Badam hi chin hma deuh an ni a,
Kharif-ah chuan April thlaah chin an a ni a, Rabi-ah chuan September - October niin
Summer-ah chuan January - February ah chin hin a ni. Mizoram atana chinna hun ha ber
chu 15 May - 15 June hi a ni.
HLO THLAWH :
Hmarchhak bialah hian ruahtui a tlak tam avangin hlo hi a duah duh em em
a, chuvangin Badam chin aanga ni sawmruk chhung chu a bul vel thlawh fai reng
tur a ni. Chin aanga ni sawmhnih panga-ah hlo vawi khat thlawh chhuah leh rihvur
tur a ni a. Chin aanga ni sawm li hnuah vawikhat thlawh leh hian a thar a tihlawk
a ni. A chin laia Pendimethalin emaw Butachlor kg 1/Ha a kah leh chin aanga a ni
40-50 a kut thlawh hi a ha ber a ni.
LET ŢHA PEK :
Badam-te hian a zunga bawk (nodule) kan tih hmang hian nitrogen 60-80% vel hi an
insiam thei a, chuvangin 20-40% vel chauh fertilizer pek a ngai a ni. Hnim hnah awih, ran
zun leh ek leiha hi 10-15 tonnes hectare khatah chin hma ni 15-20 ah pek tur a ni. Fertilizer
chu a chi rualin pek tur a ni a, a chi aanga 4-5 cm a hlaah dahin a chi aanga 4-5 cm thukah
pek tur a ni. Calcium hi Badam insiam an tan a ha a, chuvangin Gypsum hectare khatah
125Kg vel pek tel hi a ha a ni.
Fertilizer
Kg/Ha
Fertilizer
Kg/Ha
N
30
Urea
65
P2O5
50
SSP
312
K2O
30
MOP
50
ZORAM LONEITU VOL. 57 NO. 3; OCTOBER DECEMBER, 2012
-29-
TUI PEK DAN :
Badam hi ruahtui ring tura ruahman a nih chuan tui pek hi a ngai em em lo a ni.
Thlasik laia kan ching dawn a nih chuan tui hi vawi 3-4 tal pek a ngai a ni. Tui pek a
mamawh zual hun lai chu a rawn par an hian a ni a, a kawm insiam an lai hian ha taka a
insiam nan pek a ngai bawk a ni. Tui pek hnuhnung ber chu a seng hun hma chiaha pek tur a
ni a, hei hian lei chhunga Badam awm chu seng hmaih awm thei lakah a veng bawk a ni.
RANNUNG LAKA VENHIMNA :
Thlasik Badam hi chu rannung hian a tichhe em em hran lo va, rannung lar zualte leh a
enkawl dante chu :
1. Groundnut Aphid :
Heng hian a hnah a tikhawrin a kung a tihang thei lo va, a par leh a kawm a insiam hat
theih loh phah a ni. A hnah hnuaiah awmin a zik leh a kungah an bet bawk a ni. A
enkawl nan chuan Metasystox 25EC 1 ml tui litre khatah emaw Dimecron 100EC 1 ml
tui litre li-ah emaw Nuvacron 40EC 1 ml tui litre khata pawlhin kah tur a ni.
2. Groundnut leaf miner :
Heng rannung hi a uk deuh a ni a, a thla hnuai lamah hian a varin a de hin a ni. A
puitling hi a zik noah a tui a, a pangang keu chuan a hnah chu a hreuh ta a, a chhungah a
cheng zui a ni. A kung chuan a han thei loh phah bawk a, a enkawl dan chu Groundnut
aphid enkawl dan nen a inang a ni.
3. Vual :
Vual hian Badam zung eichhiain a kung a lo vuai a, a nasat chuan a kungin a thih phah
thei a ni. Vual thah nan chuan Carbofuron kg khat leh a chanve Hectare khatah hman tur
a ni.
NATNA VENHIMNA :
North East-ah hian hmun dangte angin a natna hi a hluar vak lo va, Badam natna
langsar zualte chu Early Leaf spot, Wilt, Stem rot, Alternaria leaf spot leh Tikka te a ni a,
mahse, thlasik lai chuan natna hi a nasa lo a ni.
Heng natna enkawlna tur chuan Bavistin hi a ha a, Leaf spot enkawl nan chuan
Carbendazim 0.05% leh Mancozeb 0.2% pawlha chin aanga ni 25-ah kah hi a ha a ni.
Tikka natna hi Badam-ah chuan a hluar ber a, a hnahah chhun han a awm a, chu chu a
engin a kual khung leh hin a ni. He natna hi a awm a nih chuan Bavistin 0.05% (1.0 gm
Bavistin 50 WP tui litre khat ah) + Dithane M45 0.2% (2.0 gm Dithane M45 tui litre khatah)
in vawi 2-3 kar 2 aanga kar 3 danah thlai chin aanga kar 4-5 hnua kah hian a veng thei.
ZORAM LONEITU VOL. 57 NO. 3; OCTOBER DECEMBER, 2012
-30-
THLAI SENG :
Hmarchhak bialah hian ruah tui a tam hle a, chuvangin a hnah seng hnuah pawh a la
hring ha hle a ni. North East chu a vawh deuh vangin ni 10-15 in a tlai deuh. A buk chi
(Bunch type) chu chin aanga ni 120-135 ah a seng theih. A zam chi (Semi Spreading type)
chu ni 130-145 ah a seng theih. A seng hunah chuan a kawm/kawr a lo chang a, a kawr
chhung kha a lo thap a, len angin a inphan a, hmeh kehin a ram rep a ni.
Seng hma chuan a thar hlawk lo a, a hriak a tlem a, a quality a ha lovin a hmuar awl
bawk. Seng tlai chuan a kung a awih a, a rah chawitu kuang pawh lo mawihin leiah a rah a lo
riral phah hin a ni. Lei a hnawn hat chuan a kungah vuanin a pawh phawi/phawng mai theih
a, lei a ro deuh erawh chuan tuthlawh hmang tea chawh chhuah a ngai a ni. Badam chu seng
veleh nisaah pho nghal tur a ni a, a hnawng pai zaa 5-7% vela tihhniam tur a ni. Heti a nih loh
chuan Aspergillus flavus in aflatoxin a siam mai hin a ni. Aflatoxin chu thin tan a ha lo va,
cancer hial pawh a thlen thei a ni. A rah phoro chu buara ip, a chhung polythene-a thuahah
dah tur a ni a, hmun kang, hnawng lovah dah tur a ni.
THAR CHHUAH :
A buk chi 15-20 quintals /Ha.
A zam chi 20-30 quintals /Ha.
o000o
-31-
THLAI CHI SAWNGBAWL DAN
- Lalhmingmuana, MAS
SDAO, Lunglei
Hmanlai ata tawh thlai chi sawngbawl hi an lo ti tawh hin a, Rom ho leh Aigupta
hovin lal ram ropui tak an din laite khan purunsen tuite pawh an lo hmang tawh hin a ni. Hun
laihawlah khan leiha tui leh chi tui hmanga thlai chi sawngbawl an lo hmangin kum zabi 16-
na lai vel aang khan chi tui an hmang nasa a. Kum 1765 vel aang khan tuilum 45
0
C vela
saah darkar hnih chhung thlai chi chiah hian thlai natna a veng thei tih an lo hmuchhuak tawh
a ni.
Hun hmasa lama thlai chi an lo sawngbawl tawh dante chu :
2000 BC - 100 AD Aigupta, Greek leh Rom hovin purunsen tui an hmang.
Hun laihawl Leiha tui leh chi chawhpawlh an hmang.
1600 Chi tui an hmang.
1700‘s Copper chi an hmang .
1740 Arsenic an hmang .
1765 Tuisaah an chiah (Germany).
1960‘s Systemic fungicide an hmang an.
1990‘s Tunlai huna fungicides leh insecticides hman an a ni.
Thlai kan chin dawna a chi sawngbawl hmasak hi a pawimawhzia kan hre tawk lo hle
a, chuvang chuan kan buh leh bal chinte an thar hlawk tur ang pawhin kan seng loh phah fo a
ni. Thlai chi hrisel leh ha chin hi buh leh bal thar hlawkna atana pawimawh hmasa ber a nih
avangin kan ngaihpawimawh hle a ngai a ni.
Thai chi sawngbawl pawimawhna
Thlai chi thlak/theh/tuh a awlsam - thlai chi henkhat chu lo inchar leh hlawm
deuh tein an awm hin a, nuaisawm emaw hrual hmasak an ngai hin.
Thlai chi bawlhlo dang nena sawngbawl hian thlai chi iah awlsam nan, tui hip
chak nan, zung thlak chak nan leh thlai hnaha tui pai tih tam theih nan a pui nasa
hle.
ZORAM LONEITU VOL. 57 NO. 3; OCTOBER DECEMBER, 2012
-32-
Thlai chi kawr sak leh chang tak nei ho tih keh/tih nem hian tui leh boruak an hmu
hmain thlai chi an iak awlsam hin.
Thlai chi hian lei aang leh thlai chi dang aangin natna an keng tel euh hin a,
heng natnate hi thlai an lo han len hnuah lang chhuakin hlohna nasa tak an thlen
hin. Heng natna laka thlai an him theih nan damdawi (Fungicide) hmanga
sawngbawl hi tihmakmawh a ni.
Thlai chi damdawi hmanga kan sawngbawl ulna chhante chu :
Lei aanga natna kai theih chi hrang hrang - thlai chi awih, pûl hri, a zung awih
leh a dangte laka an him nan.
Thlai chi kawra natna hrik bet tel laka an him nan.
Thlai chi chhunga natna awm - Loose smut natna laka an him nan.
A chi aanga natna an kai theihte hi thlai hrang hrangah a inang lova. Buh bikah
chuan natna lar zual pathum a awm a -
Brown spot - buh hnahah mei si kan ang takin an lang
Blast - buh hnah leh changah thir tuiek rawng angin a val kalh
Stackburn
Brown spot leh Blast natnate hi Mizorama kan buh tichhetu lar zual an ni a. Kum
1942-43 a Bengal ampui thlentirtu langsar tak chu Brown spot niin he natna hian buh thar
zaa 30 laiin a tihniam thei a. India ramah hian Blast natna hian buh thar tur hmun thuma
hena hmun hnih hlohna a thlen thei tih hmuh a ni.
Thlai chi sawngbawl dan chi hrang hrangte :
1. Tuisaa chiah - Thlai chi chu tuisa 75°C - 100°C ah tui litre 5 thlai chi kg 1 atan rei
lote chiah hnuah darkar 12-24 tuivawtah chiah leh tur. Heng thlai chi chiah puam
sa hi a rang thei anga tuh/theh tur a ni.
2. Acid hmanga sawngbawl - Concentrate Sulphuric acid hmangin darthlalang bur
emaw, hlum bel emaw, thing hmanga siam belah thlai chi let hniha tam acid-ah
minute 10 emaw a aia rei hret pawh thlai chi kawr chhah dan a zirin a chiah theih
a. Thlai chi kawr a lo pan belh ang a, acid chu leihbuain thlai chi chu tuia silfai
hnuah Soda tlem tuiah thlakin thlai chia acid chambang tihreh nan chiah leh tur a
ni. Acid hmanga thlai chi sawngbawl hi kan tuh nghal lo a nih pawhin dah ro
hnuah eng emaw chen chu a dah hat theih.
ZORAM LONEITU VOL. 57 NO. 3; OCTOBER DECEMBER, 2012
-33-
3. Hormone hmanga thlai chi sawngbawl - Gibberellic acid (GA
3
) 500 ppm hmanga
darkar 1 chhung chiah hian thlai chi muhil kaihthawh nasa takin a pui a.
Cytokinins leh Ethylene te pawh hetiang atan hian a hman theih bawk. Thlai chi
iah hma nan tui leh bawngek chawhpawlha chiah hi a angkai hle bawk a ni.
4. Fungicide hmanga thlai chi sawngbawl - Fungicide chi hrang hrang Carbendazim
50% WP (Bavistin, Rustone) emaw Mancozeb 75% WP (Dithane M-45, Indofil
M-45, Crystal M-45) emaw Captan 50% WP (Captaf) emaw kan hmang thei.
Heng fungicide zinga eng emaw ber gram 3 leh thlai chi kg 1 nuaipawlh hnuah
thlai chi kan thlak thei tawh ang.
Buh chi leh fungicides kan tarlante chawhpawlh dan chi hrang hrangte :
Fungicides eng emaw ber gram 3 leh buh chi kg 1 chawhpawlh hnuah
nursery/seed bed-ah theh tawh mai tur a ni.
Fungicides eng emaw ber gram 3 leh tui litre 1 chawhpawlhah buh chi kg 1 chu
darkar 24 chiah tur a ni. Lakchhuaha thlit hul hnuah daihlimah darkar 48 chhung
up hnuah buh ngho a lawr tet ang a, chu chu theh nghal theih a ni.
Buh chi chiahngho tet tawh kg 1 leh fungicides eng emaw ber gram 3 chawhpawlh
zawh veleh nursery-ah theh nghal theih a ni.
Chlorpyriphos 20% EC hi 5 ml la chhuakin tui litre 1-ah chawhpawlhin Fu chi
darkar chanve chiah hnuah dah hul a, a rang thei anga lin nghal tur a ni. Hei hian Fu lin tawh
tlumpiin an ei tur a veng thei.
o000o
ZORAM LONEITU VOL. 57 NO. 3; OCTOBER DECEMBER, 2012
-34-
KAN CHETVELNA
1. August thla chhung khan Directorate-a Officer (Monitoring team) te District tinah
Monitoring leh Pest Surveyllance ti turin an fehchhuak. Heng team-te hian NFSM, SRI leh
Improved Jhum-ah te District tina an hmalakna an endik.
2. Mr. Sanjay Goenka, 3F Oil Palm Ltd. neitu leh Director ni bawk chu August 8, 2012
khan Hyderabad aangin Aizawl a lo thleng a, Agriculture Minister, Pu H. Liansailova chu a
office-ah a kawm a. Ni 9.8.2012 khan Agriculture Director Dr. C. Laizarliana, Pu R. K.
Nithanga, Dy. Director (Oil Palm) leh Pu Tlangtimawia Zote, Insecticide Analyst-te nen
Thenzawl Oil Palm Area, Factory site tur leh Nursery-te an tlawh.
3. Agriculture Director, Dr. C. Lalzarliana chu August 22-23 khan Trainers Training
Programme on WTO and International and Trade Strengthening State Centre Linkage, New
Delhi-a neihah a tel.
4. Ni 7.9.2012 khan Agriculture Director, Dr. C. Lalzarliana leh Officer pawimawhte
chanchinbu mite nen Agriculture Committee Room-ah Meeting an nei a, meeting zawhah
Dihmunzawl-a Pi Kaphliri leileta SRI hmanga buh chin an enpui bawk.
5. Ni 15.9.2012 khan Oil Palm Mill Foundation Stone chu Bukvannei, Kolasib District-
ah Chief Minister zahawm tak Pu Lal Thanhawla‘n a phum. He lungphum phumnaah hian
Sawrkar Officer pawimawhte leh Godrej Oil Palm Ltd. Company hotute an tel ha hle a ni.
6. Ni 19.9.2012 khan Rabi Zonal Conference, Gangtok, Sikkim-a neihah Pu Lalrinliana,
Joint Director of Agriculture leh Pi Lalengzami Haolai, ASC te chu Department aiawhin an
tel.
7. Ni 4.10.2012 khan Lunglei High Powered Committee sum hmanga Agriculture
Conference Hall-cum-Guest Room, Lunglei-a sak chu Pu Lal Thanhawla, Hon‘ble Chief
Minister chuan a hawng.
8. Ni 5.10.2012 khan Serchhip District-ah Oil Palm Awareness Campaign neih a niin
Bungtlang, Keium leh Buangpui-ah te hlawhtling taka neih a ni a. Hemi ni vek hian Lunglei
ZORAM LONEITU VOL. 57 NO. 3; OCTOBER DECEMBER, 2012
-35-
District-a Agriculture Department Officer-te leh Staff-te tan Oil Palm Awareness Campaign
hi neih a ni bawk.
9. Ni 16.10.2012 khan Ethics Committee Members - Maj. Dr. J. Thanruma, Secretary,
Rev. Lalrinsanga leh Elder Lalnilawma te nen Agriculture Committee Room-ah Agriculture
Department hmalakna chungchanga inkawmhona neih a ni a, hemi ni vek hian Dihmunzawl-a
Pi Kaphliri lo-ah SRI hmanga buh chin chu sengho nghal a ni.
10. Ni 19 & 22 Ocotber, 2012 khan 2
nd
Quarterly Review Meeting neih a ni a. He hunah
hian District tina DAO te leh Officer pawimawhte an tel a, Review Meeting ni khatna hi
Pu H. Liansailova, Hon‘ble Agriculture Minister, Pu K. S. Thanga, Hon‘ble Parliamentary
Secretary, Agriculture leh Pu Lalramthanga, IFS, Principal Secretary, Agriculture ten an
hmanpui.
11. ATMA Farmers Exposure Tour, ni 15 - 22, October, 2012 chhunga Wakha District,
Nagaland aanga Mizoram rawn tlawhtute chu Dihmunzawl, Neihbawi Farm leh Sihphir-a
Iskut chinna hmunte tlawhpui an ni. Nagaland Team-te hi Pu George Lalthanngura, ASSO in
Mizorama an cham chhungin a lo kaihruai a ni.
12. Nil 4 - 17 November, 2012 chhunga 3
rd
NER Agri Expo 2012, Dimapur, Nagland-a
neihah Mizoram Agriculture Department aangin heng Officers leh Staff-te hi an tel
i) Dr. C. Lalzarliana, Director of Agriculture (Crop Husbandry)
ii) Pu Rohmingthanga Colney, Deputy Director (Extension)
iii) Pu Tlangtimawia Zote, Insecticide Analyst
iv) Pu A. Lalhmachhuana, AEO
v) Pu P.I. Sabu, JE
vi) Pu K.T. Thangdingliana, Cameraman
vii) Pu C. Lalthanzama, Supporting Staff
viii) Pu R. Vanlalhriata, Supporting Staff
ix) Pu L. Thangchhawna, Supporting Staff
x) Pu Chandra Kumar, Supporting Staff.
He Expo-ah hian Oil Palm, Zawlaidi, Anthurium, MIFCO Products, Aieng, Kurtai leh
Sapthei eng chi te entir a ni a, heng Mizoram aanga Exhibit Item-te hian entute lawm a
ZORAM LONEITU VOL. 57 NO. 3; OCTOBER DECEMBER, 2012
-36-
hlawh hle. He Expo denchhen hian Dr. C. Laizarliana, Director of Agriculture (Crop Husban-
dry) chuan Kohima leh a chheh vela Nagaland Agriculture Department hmalaknate a tlawh.
13. Nil 6.11.2012 khan Lungleiah Trainers Training on Oil Palm neih a ni a,
Pu R. K Nithanga, Deputy Director (Oil Palm) leh Officer dangten he hun hi an hmanpui.
Lunglei leh Lawngtlai District-a Oil Palm Nursery-te a hmunah enfiah nghal a ni.
14. Ni 30.11.2012 khan Agriculture Committee Room-ah Accounts Training neih a ni. He
hunah hian District hrang hranga DAO te bakah Bill Assistant-te leh Cashier ten training an
nei. Training-ah hian Dr. C. Lalzarliana, Director of Agriculture (Crop Husbandry) leh
Pu Sailoliana Sailo, Deputy Director (Accounts) ten Power Point hmangin zirtirna an pe.
15. Ni 30.11.2012 khan Workshop on Development of Oil Palm Programme Agriculture
Committee Room-ah neih a ni. He Workshop-ah hian DAO leh District tina Oil Palm
enkawltu Officer-te bakah Partner Company : Godrej Oil Palm Ltd., 3F Oil Palm Agrotech
Ltd. leh Ruchi Soya Company-a hotute an tel.
16. Ni 22-24 November, 2012 chhung khan Agriculture Today (National Agriculture
Magazine) buaipuitute zinga mi Dr. Mukhtar Alam, Executive Editor leh Mr. Amit Brij
Kishor Khare, Managing Editor-te an lo kal. Sawrkar hotu lian Pu H. Liansailova, Hon‘ble
Minister of Agriculture, Pu Lalramthanga, IFS, Principal Secretary, Agriculture,
Dr. C. Laizarliana, Director of Agriculture (Crop Husbandry) leh Department Officers-te nen
interview leh inkawmhona neih a ni. Chite Farm leh Khamranga Oil Palm Plantation-te
tlawhpui an ni bawk. Tin, Hosting a Round Table on Mizoram Agriculture & Horticulture hi
New Delhi-ah neih tura ruahman a niin he Special Issue hi January 2013 a chhuak tura beisei
a ni.
17. Ni 23.11.2012 khan Agriculture Conference Hall-ah AGOSA General Conference neih
a ni a, he huna AGOSA General Secretary Report-a a lan danin kum 2010-2012 chhunga
AGOSA Member chatuan ram pan ta mi 18 an awm a. Heng member boral chhungte hnenah
hian Rs. 20,000/- heuha ralna pek an ni a, report pek hun chhung hian member chhungte
(Nu/Pa/Fa) boral mi 10 te hnenah ralna pek a ni. He hun chhung hian member natna khirh bik
tuar mi 12 te hnenah AGOSA hminga kanna thilpek hlan a ni bawk. Tin, AGOSA member
ZORAM LONEITU VOL. 57 NO. 3; OCTOBER DECEMBER, 2012
-37-
promotion/transfer-a Department danga kal tate hnenah thlahna thilpek Rs. 2,000/- heuh hlan
a niin mi 27 superannuation/voluntary pension-a Department chhuahsan tate hnenah thlahna
thilpek hlan a ni bawk.
He General Conference-ah hian kum 2012-2014 chhunga AGOSA hruaitu tur thlan
nghal a niin hengte hi hruaitu tharte chu an ni :
Chariman : Dr. C. Lalzarliana, Director (Crop Husbandry)
(Ex-Officio)
Senior Vice Chairman : Pu C. Lalnithanga, Director (R&E) (Ex-Officio)
Vice Chairman : Pu Lalrinliana, Joint Director of Agriculture
General Secretary : Pu Rohmingthanga Colney, Dy. Director
(Extension)
Secretary i/c Information & Publicity : Pu T. Ngurkhuma, AAI
Secretary i/c Organization : Pu Tlangtimawia Zote, Insecticide Analyst
Treasurer : Pi Thanchhingi, Assistant
Finance Secretary : Pu Lalchhanliana, EE (Agril. Engg.)
18. Ni 29 30 November, 2012 chhunga Guwahati-a Planning Commission huaihawt
Meeting-ah Dr. H. Saithantluanga, Deputy Director (Planning) chu telin Mizoram Agriculture
hmalakna report a pe a, Central lam hruaitute pawhin Mizoram Agriculture hmalakna chu
lawmawm a ti hle.
o000o
ZORAM LONEITU VOL. 57 NO. 3; OCTOBER DECEMBER, 2012
-38-
KEIMAHNI
A. Transfer & Posting
Pu Lalramthanga, IFS chuan ni 21.9.2012 aang khan Principal Secretary to the
Government of Mizoram, Agriculture Department mawhphurhna a la, amah hi Principal
Secretary to Chief Minister ni lai mek a ni bawk.
Ni 30.11.2012-a Department Office Order chhuah angin heng a hnuaia mite hi transfer
an ni.
S.l. Name & Designation Present Place of Posting New Place of Posting
1. Pu Lalzamlova Khiangte, Haulawng Circle, DAO Office, Champhai
Gram Sevak Lunglei District
2. Pi V. Lalpuii, Chawkidar DAO Office, Mamit DAO Office, Aizawl
Tin, a hnuaia tarlan Directorate of Agriculture-a awm mek AEO-te hi an awmna
Section/Branch tih danglam a ni bawk :
S.l. Name & Designation Present Place of Posting New Place of Posting
1. Pi H. Zodinpuii Organic Section Soil Survey Section
2. Pu V. L. Khawngaiha Soil Survey Section Oil Palm Section
B. Kan Thawhpui Kaltate :
Heng kan thawpuite leh pension-a min lo chawlhsan tawhte hian chatuan ram min lo
pansan ta a. An kalsan tak, an chhungte Pathianin thlamuan zel rawh se.
ZORAM LONEITU VOL. 57 NO. 3; OCTOBER DECEMBER, 2012
-39-
S.l. Hming Designation Thih Ni
1. Pu B. Zothansanga Handyman 28.11.2012
2. Pu Sawmliana SMS (RS) (Rtd.) 1.12.2012
3. Pu N. C. Bora DAO (Rtd.) 3.12.2012
Tin, ni 5.12.2012 zing dar 4:00 khan kan thawhpui, Pu Rinchungnunga, Peon
(Directorate PA Cell) leh Pu C. Roliana, Peon (Account Section) te nu Pi Ngaisiami, Kum
84, Dinthar-II, Aizawl chuan chatuan ram min pansan ta. A kalsan a chhungte kan tawrhpui
hle.
o000o
ZORAM LONEITU VOL. 57 NO. 3; OCTOBER DECEMBER, 2012
-40-